(1896 - 1937)

Казахский писатель, драматург, литературовед, ученый и общественный деятель Кошмухамед Кеменгеров родился 15 июля 1896 года на территории нынешнего Баянаульского района Павлодарской области. В 1910 году его отец Дуйсебай-кажы вместе с семьей перебирается в Омскую область. Отец будущего писателя был грамотным человеком, стремился, чтобы дети получили хорошее образование, а самые большие надежды возлагал на сына Кошмухамеда. Кошке, как звали его домашние, учился в Омской приходской школе, потом окончил два класса ветеринарно-фельдшерской школы.

В 1913 году К. Кеменгеров поступил в Омское сельскохозяйственное училище, работал, решил продолжить образование и в 1919 году поступил в Омский политехнический институт. В 1920 году он был зачислен на зооветеринарный факультет сельскохозяйственного института. Он искал себя в разных сферах деятельности, но все эти годы - писал. После третьего курса обучения Кеменгеров в 1924 году переводится на медицинский факультет Среднеазиатского (ныне Ташкентского) государственного университета.

В 1924-1930 года читает лекции по казахскому языку и литературе в этом же университете и в военном училище. Преподавание в университете Кеменгеров совмещал с активной общественной деятельностью. Участвует в работе литературного кружка "Алка", редактирует журнал "Сана" в Ташкенте, принимает участие в издании газеты "Ақ жол". В эти же годы он учится в аспирантуре.

В октябре 1930 года его вместе с Мухтаром Ауэзовым заключают в алматинскую тюрьму по сфабрикованному обвинению. После двухлетнего заключения его ссылают на Украину. Оттуда он вернулся только в 1935 году. Работает в Шарбаккольском районе Омской области инспектором в отделе здравоохранения.

7 июня 1937 года его снова арестовывают и уже в ноябре его приговаривают к высшей мере наказания - расстрелу.

Реабилитирован 13 августа 1957 г. за отсутствием состава преступления. Его именем названы школа в Баянауле, улица в Астане.

Литературная деятельность К.Кеменгерова началась в 1915 году. Девятнадцати лет от роду, Кеменгеров печатается в журнале "Айкап" с подборкой стихотворных произведений: собственные стихи, переводы русских поэтов. Среди них и перевод на казахский стихотворения А. Пушкина "Пророк", восхищающий филологов не только бережным отношением к оригиналу, но и близостью к размеру пушкинского стиха.

В рассказах "На дороге" (1923), "Казахские женщины" (1927), "Дурия" (1927), "Смелое сердце" (1927) говорится о неравноправном положении казахских женщин, тяжелой жизни трудового народа. В пьесах "Золотой перстень" (1923), "Взяточники", "Старое учение"(1927) Кеменгеров изобличает социальную несправедливость, злоупотребления и невежество местных феодалов. В свое время эти драматические произведения ставились на любительских сценах, в художественных кружках и пользовались большим успехом. В 1926 году его пьесой "Алтын сакина" ("Золотой перстень") открылся первый казахский театр.

К.Кеменгеровым написаны труды по проблемам литературоведения, языкознания, этнографии. Только за 1924-1929 гг. он выпускает пять книг, десятки рассказов и статей.

К.Кеменгеров был известен также как переводчик. Еще в девятнадцатилетнем возрасте перевел стихотворение А.Пушкина "Пророк". Написал и перевел статьи "Жизнь и творчество Абая" (1918), "Из истории казахов" (1924), "О культуре и значении языковедов" (1925), "О некоторых словах" (1926), статью "О художественной литературе" (1927).

Особое место в творчестве Кеменгерова занимают проблемы языка, его развития и состояния в новых условиях. Он предъявлял высокие требования к изучению языка, считал, что человек, изучающий чужой язык, должен прежде всего хорошо знать родной язык. Сам владел помимо казахского и русского языков, немецким, английским и арабским. Кеменгеров - автор "Казахско-русского словаря" (1925), "Учебника для европейцев, изучающих казахский язык" (1928-1929) и др.

Литература:

Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы / Қ. Кемеңгерұлы. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 296 б.

Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы / Қ. Кемеңгерұлы. – Алматы: Өлке, 2002. – 240 б.

Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Т.1. Зерттеулері, көркем шығармалары, мақалалары / Қ. Кемеңгерұлы; құраст. Д. Қамзабекұлы. – Алматы: Ел-шежіре, 2013. – 384 б.

Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Т. 2. Оқу құралы, мұрағат материалдары / Қ. Кемеңгерұлы; құраст. Д. Қамзабекұлы. – Алматы: Ел-шежіре, 2013. – 384 б.

Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Т.3. Оқулық. Сөздік. Мақала / Қ. Кемеңгерұлы. – Алматы: Ел-шежіре, 2013. – 384 б.

Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Т.1. Зерттеулер, мақалалар, пьесалар, әңгімелер: [Е-кітап көшірмесі] / Қ. Кемеңгерұлы. – Алматы: Алаш, 2005. – 1 электрон. опт. диск (CD-ROM)

Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Т.2. Оқу құралы: [Е-кітап көшірмесі] / Қ. Кемеңгерұлы; құраст. Д. Қамзабекұлы. – Алматы: Ел-шежіре, 2013. – 1 электрон. опт. диск (CD-ROM)

Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Т.2. Оқу құралы: [Е-кітап көшірмесі] / Қ. Кемеңгерұлы. – Алматы: Алаш, 2005. – 1 электрон. опт. диск (CD-ROM)

Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Т.3. Оқулық. Сөздік. Мақала: [Е-кітап көшірмесі] / Қ. Кемеңгерұлы. – Алматы: Ел-шежіре, 2006. – 1 электрон. опт. диск (CD-ROM)

***

Кемеңгерұлы Қ. Өлеңдер // Ана тілі. – 2015. - 1 - 7 қазан. - 7 б.

Кемеңгерұлы Қ. Өлеңдер // Сарыарқа самалы. – 2015. - 22 желтоқсан. - 13 б.

Кемеңгерұлы Қ. Алтын сақина: (Драма). / Қ. Кемеңгерұлы; Ерсайын Төлеубайдың нұсқасымен өңделіп жазылды// Театр.kz. – 2016. - №6. - 66 - 80 б.

***

Артықбаев Ж. Алтын сақина: [Қошке Кемеңгерұлының «Алтын сақина» пьесасы туралы] // Қазақстан әйелдері. – 2019. - №2. - 3 - 5 б.

Аяғанов М. Қошке есімі неге елеусіз қалды?: [Алаш қайраткері, жазушы Қошке Кемеңгерұлы жайлы] // Сарыарқа самалы. - 2013. – 12 ақпан. - 8 б.

Бейісқұлов Т. Қуғын-сүргін құрбандары // Бейісқұлов Т. Бес томдық жинағы. Т. 1. Мақалалар, публицистік сараптамалар, очерктер.– Алматы, 2008. - 411 - 506 б.

Жұмағұл С. Жылтыр түймеге жанын жалдағандар: (Қошке Кемеңгерұлының «Қазақ тарихынан» кітабының тағылымы) // Түркістан. – 2016. - 12 мамыр. - 4 б.

Жұмағұл С. Ұлтын сүйген тау тұлға: (Қошке Кеменгерұлының туғанына 120 жыл толу қарсаңында) // Сарыарқа самалы. – 2015. - 22 желтоқсан. - 12 - 13 б., // Ана тілі. – 2015. - 1 - 7 қазан. - 6 - 7 б.

Жұмаділов Т. Алаштың ардақты азаматы [қайраткер Қ.Кемеңгерұлы туралы философиялық ой-толғау] // Баянаула дуаны: тұлғалары, тарихы, мәдениеті: Баянауыл сыртқы округінің ашылуына 180 жыл толуына орай өткізілген халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары, 4-5 тамыз. – Қарағанды, 2006. – 72 - 78 б.

Кеменгеров Кошмухамбет (Кошке) Дуйсебайулы // Казахстан. Национальная энциклопедия. Т.3 / Гл.ред. Б.Аяган. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. - С. 201.

Кеменгеров Кошмухамбет Дуйсенбаевич // Казахская ССР. Краткая энциклопедия. В 4-хт. – Алма-Ата. - 1991. - Т.4. - С.310 - 311.

Кемеңгер Қ. Қошке Кемеңгерұлы және ұлт-азаттық қозғалыс // Сарыарқа самалы. – 2011. - 3 наурыз. - 16 б.

Кемеңгер Қ. Мағжан мен Қошке // Егемен Қазақстан. – 2013. – 23 мамыр. - 6 б.

Кемеңгер Қ. Түріктің алтын бесігі - Алтай ер жетіп, өсіп өнген ордасы - Түркістан: [Алаш қайраткері, жазушы Қошке Кемеңгерұлы жайлы] // Naizatas. – 2019. - № 1. - 4 - 15 б.

Кемеңгеров Қошмұхамбет (Қошке) Дүйсебайұлы // Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: Қазақ әнциклопедиясы, 2002. - 490-491 б.

Кемеңгеров Қошмұхамбет Дүйсебайұлы // Қазақ әдебиеті: энциклопедия. – Алматы: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, Қазақстан даму институты, 1999. - 307 б.

Кемеңгеров Қошмұхамбет Қошке Дүйсебайұлы // Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы, 2005. – 262 б.

Кемеңгерұлы Қошке (1896-1937) // Тағдырларды біріктірген Қазақстан / сост. Ғ. Балтабай. – Астана, 2010. – 100 б.

Қайыров Е. Қошке Кемеңгерұлы - ұлы дарынды тұлға // Регион.kz. – 2013. - 1 наурыз. - 4 б.

Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар: мақалалар жинағы / М. Қаратаев. – Алматы: Казгослитиздат, 1958. – 442 б.

Қошке Кемеңгерұлының «Алтын сақина» пьесасы туралы: [қазақ драматургиясының тарихында аты алтын әріппен жазылған тұлға - К.Кемеңгерұлының шығармашылығы жайлы] // Кітапхана хабаршысы. – 2016. - №2 (02) - 40 – 45 б.

Құсанбек Б. Алаш арысы Қошке Кемеңгерұлы: [тележурналистің арнайы хабарларынан] / Қ. Бейбіт // Бір сәт және бүкіл ғұмыр. – Алматы: Раритет, 2012. - 21 - 24 б.

Ларионов Дмитрий. Опаленный беспощадной эпохой [о Кошмухамеде Кеменгерове] // Регион.kz. – 2013. – 1 марта. – С. 9.

Оразбаева Ф. Алаш арыстарының аманаты - тіл: (Тарих тағылымы) // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде. – 2019. - №8. - 26 - 35 б.; // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2019. - № 8. - 26 - 33 б.; // Ұлағат. – 2019. - №4. - 29 - 36 б.

Ордабеков С. Қазақтан шыққан тұңғыш дәрігерлер // AQIQAT. – 2020. - №10. - 75 - 84б. (Жалғасы бар)

Салықов К. Қошке көрген ауыр түс: [Өлең] // Славный сын земли казахской. – Астана, 2013. - 185 - 187 б.

Тұрсынбаева М. Қошке Кемеңгерұлы және термин қалыптастыру мәселесі // Мәдениет. – 2016. - №12. - 20 - 25 б.

Ұлтжанды азамат: (Қошке Кемеңгеров) / Қ.М.Алдабергенов, Е.М. Арын, Б.Т. Баткеева // Бір туар дала тұлғалары. - Павлодар: ЭКО, 2003. – 194- 198 б.

Ісімақова А. Қошке (Қошмұхаммед) Кемеңгерұлы: (Жазушы Қ.Кемеңгерұлының шығармашылығы жайлы) / А. Ісімақова // Алаш әдебиеттануы. – Алматы, 2017. - 250 - 260 б.