Ертіс ауданы

Ертіс ауданы күнгей жағында Ақтоғай ауданымен, батысыңда Көкшетау облысымен, солтүстігінде Ресейдін Омбы облысымен шектеседі. Шығыс жағындағы Железин ауданымен аралықты Ертіс өзені бөліп жатыр. Аудан жерінің көлемі 10,2 мың шаршы километр. Бұның өзі бүкіл Павлодар облысы жерінің 8,1% тең. Соңғы ширек ғасыр бойы аудандағы алпыстан астам ауыл мен селоны 16 шаруашылық пен бір облыстық тәжірибе стансасы біріктіріп келді. Үстіміздегі ғасырдың бас кезінде Ертіс ауданының жеріне ресейліктер қоныс аудара бастағанға дейін бұл өңірді негізінен бір ғана ұлт-қазақ, халқы мекендеп келген. Олардың сан ғасырлық көшпелі өміріне, басқару жүйесіне XIX ғасырдың бас кезінде Ресей империясы жүргізген отаршылдық саясатқа сәйкес өзгерістер енгізіле бастаған. Сібір қазақтары жөніндегі жарғы бойынша 1822 жылы Орта жүзде хандық басқару жүйесі жойылып,- оның орнына отаршылдық қысымды күшейте түсу мақсатымен, хандықтан әлдеқайда әлсіз ағасұлтан билігі енгізілгені аян. Осыған орай Қазақстанның солтүстік аймағын уысында неғұрлым сығымдап ұстау үшін Омбы облысын құрады да оны Омбы, Петропавл, Семей, Өскемен - төрт округке бөледі. Сонымен бірге бұл жарғы бойынша, Омбы облысының сыртқы округтары құрыла бастайды. 1824 жылы - Карқаралы, 1833 жылы - Баянауыл, Көкшетау тағы басқа округтар пайда болады.

Қазақ даласында 1832 жылы құрылған Ақмола сыртқы округының шекарасы өзінің солтүстік-шығыс жағында Ертіс өзеніне дейін жетті. Сөйтіп Ертіс ауданының территориясы түгелдей осы Омбы облысына қарасты Ақмола сыртқы округының құрамына енгізілген. Бұл округ бірнеше болысқа бөлінді.

1838 жылы Омбы облысы таратылғаннан кейін Қазақстанның солтүстік аймағында Сібір қазақтарының облысы құрылды да, оның құрамына қазіргі Павлодар облысының Ертіс өзенінің сол жағындағы аудандары, оның ішінде Ертіс ауданы да енді.

Қазақ халқының өзін өзі билеу мүмкіндігін одан сайын бәсендете түсу мақсатымен 1908 жылы бекітілген «Далалық облыстарды басқару жөніндегі уақытша заң» бойынша ағасұлтандық билік те жойылды. Енді бұрынғы ағасұлтан билеген сыртқы округтардың орнына Семей, Орал, Торғай және Ақмола облыстары құрылды. Олар уйездерге бөлінді. Семей облысының құзырына Павлодар, Семей, Өскемен, Қарқаралы және Бұқтарма уйездері қарады. Павлодар уйезі 1908 жылдың 21 қазанында Баянауыл мен Ақмола округтерінің және Тобыл мен Том губернияларының Ертіс өзенінің сол жағындағы бөліктерінен құрылды. Ертіс ауданының қазіргі территориясы Павлодар уйезінің құрамына еніп, ол кешікпей Қызыл ағаш, Ақкөл және жартылай Алқакөл болыстарына бөлінді.

Ең алдымен 1906 жылы қоныстанушылардың №75 участкесі пайда болды. Ол көзіргі «Қызылжар» ауылының төңірегін қамтыды да орыс тілінде «Красный яр» аталды. Содан кейін 1908 жылы Шұбарат ауылының орнына -Беловод, Мойнақтың орнына - Горностаевка, Қосағаштың орнына - Грабово аталған селолар пайда болды.

1909 жылы Қорғанкөлдің орнына - Голубовка, 1910 жылы Қылышбектің орнында - Корниловка, 1911 жылы Тереңсайдың орнында Печорск аталған селолар пайда болды. 1914 жылы Шүйгін жайлауының орнында да орыс селосы қоныстап, кейін ол Коммунар колхозы атанды. 1915 жылы Ақтайлақ ауылының орнына Никоноровское селосы қоныстанды, Семей губерниясы есептеу басқармасының мәліметінде Ертіс болысындағы селолардың отбасы мен адам саны да көрсетілген, Оған жүгінсек, 1920 жылы болыс орталығы Ертіс селосында 466 отбасы және онда 2698 адам болған екен.

Жалпы алғанда Ертіс болысындағы орыс селоларында 1920 жылғы санақ бойынша, - 1822 отбасы, онда 9887 адам; ал 1924 жылғы санақ бойынша, - 1772 отбасы, онда 10.110 адам болған. Төрт жылдың ішінде отбасы да, адам саны да өспеген, қайта біраз кеміген.

Павлодар уйезінде, оның ішінде Қызылағаш болысында, Кеңес өкіметі 1919 жылдың қараша айында орнады. Бұл кезде Павлодар уйезі барлық болыстарымен қоса, Сібір төңкеріс комитетіне бағынып, Омбы губерниясының құрамына кірді.

Архив жазбаларына қарағанда, 1918 жылдың 16 наурызында Ертіс селосында Леонтьев деген саудагердің дүкенінде Ертіс болысы мен Қызылағаш болысы өкілдерінің Сиезі өткізіліп, онда осы сиезде ұйымдастырушы Федор Иванович Бурягин баяндама жасайды.

Күн тәртібіндегі мәселе: «Кеңес өкіметіне сиездің көзқарасы туралы». Бұл сиезге Ертіс болысының 35 селосынан, Қызылағаш болысының 5 ауылынан 58 адам қатысады. Сиезде 21 адамнан атқару комитеті сайланып, оны басқару Ф.И.Бурягинге, төтенше комиссияны басқару Е.И.Дюжий, ал әскери комитетін басқару И.П.Носикке жүктеледі.

1919 жылдың 24 қарашасы ертістіктер үшін тарихи күн. Бұл күні кешке қарай Кеңес Армиясының 228-ші Карел полкі Ертіс селосына келіп кіреді, оның штабының орналасқан жері, сол қарсанда қашып үлгерген Сорокин деген бай саудагердің үйі. Бұл полк Ертіс селосында үш күн тынығып, қарашаның 27-күні Ертіс бойын өрлей аттанады да қарашаның 29 күні Павлодар қаласына барып кіреді.

Ертіс ауданында Кеңес өкіметі орнап, жаңа заман талаптарына сай өзгерістер жасала бастағанымен, басқару жүйесінің ұлттық сипаты баяғыша қала берді. Қазақтарды Қызылағаш болысы басқарып, іс қағаздарын өзінің ана тілінде, ал орыстарды Иртыш болысы біріктіріп, іс қағаздарын орыс тілінде жүргізді. Екі болыс бір-біріне бағынбады. Сөйтіп ауданда дәреже-құқы тең екі болыс жұмыс істеді. Бұл жүйе 1928 жылы екі болыс бірігіп Ертіс ауданы аталғанға дейін сақталды.

1920 жылдың 26 тамызында Қазақ Республикасы Ресей құрамындағы Автономия атағын алғанда, оның құзырында Павлодар үйезі де болуға тиісті еді. Бірақ іс жүзінде олай болмады. Ол Омбы уезінің құрамында қалып қойды. Тек жарты жылдан кейін ғана, дәлірек айтқанда, 1921 жылдың 7 ақпанында Павлодар уйезі қарауында 31 болысымен бірге Омбы губерниясының құрамынан шығып қазақ автономиясына қосылды.

Жаңа экономикалық құрылыс пен ауылдардың кеңестердірілуімен байланысты 1928 жылдың 17 қарашасында Павлодар уйезі таратылды. Оның орнына құрамында 9 ауданы бар Павлодар округы құрылды. 1928 жылдын 3 қыркүйегінде округ бекіді. Ертіс ауданының құрамына Железин, Ертіс, Новоиванов болыстары мен Үйірлітүп, Алқакөл болыстырының біраз бөлігі кірді. Сөйтіп, Ертіс аударының жері Ертіс өзенінің сол жақ өңірін ғана емес, оң жақ өңіріндегі қазіргі Железин ауданының едәуір бөлігін де қамтыды.

1930 жылдың 15 шілдесінде округтарды жойып, тек аудандарды ғана қалдыру жөнінде қаулы қабылданды. Аудандардың да саны ықшамдалды. Республикадағы 180 ауданнан 112-і ғана қалдырылды. Бұрынғы Павлодар округындағы 9 ауданның орнына 7 аудан құрылды. Оның бірі Ертіс ауданы болды.

1932 жылдың ақпан айында Қазақстанда 6 облыс құрылып, олардың әр қайсысы 15-20 ауданға бөлінді. Соның бірі Шығыс-Қазақстан облысының (орталығы Семей қаласы) құрамына 21 аудан кірді. Қайта бөліну кезінде осы облысқа қараған Ертіс ауданының құрамынан Железин және Үйірлітүп селолық Кеңестері шығып қалды.

Ауданда 39 ауылшаруашылық артелі және 4 кеңшар бар. (Северный, Суворов, Новотроицк және Қазақстанның Х жылдығы атындағы). 15 май зауыты, 230 кәсіпкер, 3 почта-телеграф станциясы, 25 сауда орны, 75 төсектік 3 аурухана 6 дәрігерлік және 9 фельдшерлік пункт, бір әйелдер-балалар консультациясы, 11 мектеп, 6 клуб, 6 қызылбұрыш, 15 оқу үйі және 4 кітапхана жұмыс істейді.

1932 жылдың 1 қаңтарындағы ақпарда 26 партия ұясы, 14 кандидаттық топ, 1794 комсомол мүшесі бар делінген. Ертіс ауданында 1930 жылдан бастап екі газет жарық көрген. Оның бірі қазақша - «Колхоз тілі» 1565 данамен екіншісі орысша - «Иртышский колхозник» 3800 данамен тараған.

1938 жылы Шығыс-Қазақстан облысынан бұрынғы Павлодар уйезінің жеріндегі 7 аудан бөлініп шықты да ол Павлодар облысы аталды. Оның құрамына Ертіс ауданы да кірді.

Сол жылдың күзінде жаңадан құрылған Куйбышев ауданы жерінің Ертіс ауданынан бөлініп берілді. Содан осы уақытқа дейін Ертіс ауданының шекарасы айтарлықтай өзгере қойған жоқ.