Асылғазы Мейрам Беркімбайұлы Естай Қадырова Жанаргүл

Патшалы Ресейдің ХҮІІІ-ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап қазақ жерін отарлау мақсатындағы жүргізген жүйелі саясаты, ақырында келіп, ХІХ-ғасырдың бірінші жартысында қазақтың феодалдық мемлекетінің мүлде күйреуі мен қазақ халқының тәуелсіздігінен айырылып, орыс империясының біржолата боданы болуына әкелген еді.

Міне, осыдан кейін Қазақстанда патшалық әкімшілік жүйелердің нығаюына байланысты көшпелі халықтың құнарлы, шабынды-жайылым алқаптары күшпен тартып алынып, ол жерлерге Ресейдің шаруаларын, орыс-қазақтарын жаппай қоныстандыру процесі басталады. Бұл қоныс аудару қозғалысының қазақ халқын жалпы ресейлік тарихтың бірыңғай арнасына тартуына байланысты, біріншіден, Қазақстанда капиталистік өндіріс қатынастарының дамуы тездеп, көшпелі өмірдің тынысы тарылса, екіншіден, жеріміздегі мол пайдалы кен байлықтарды игеруге ынтыққан орыстың тіміскі тау-кен өндірісшілері қазақ даласына ағылып келе бастайды. Сондай арзанға түсетін пайда іздеуші өнеркәсіпшілердің бірі - Томск губерниясының көпесі Степан Иванович Попов Баянауыл өңіріне келіп, жергілікті байырғы тұрғындарына шамалы сыйлықтар беріп, олардың көмегімен алтын, күміс, қорғасын және мыс кендері бар жерлерді іздестіреді. Соның арқасыңда 1863 жылы Баянауыл өңірінде пайдалы қазбалар шығаратын 24 күміс, мыс қорытатын Алексаңдровск (бүгінгі Сұлтанмахмұт Торайғыров атындағы совхоздың жерінде) және Иоанно-Предтеченск (Жүсіпбек Аймауытов атыңдағы совхоздың жерінде) мыс қорыту зауыттары жұмыс істеді. Бұл зауыттардың алғашқысы 1838 жылы Қазақстан көлемінде түңғыш рет ашылған, бүгінгі Майқайын поселкесінің оңтүстік жағында 18 шақырымдай қашықтықтағы Талдыкөл кенішінде өңдірілген көмірмен жұмыс істесе, ал екінші зауыт сол жердегі Қызылтаудың солтүстік-шығыс етегінен табылған көмірді пайдаланады.

Попов көпеске кен орыңдарын тауып берушілердің ішінен аса білгір кен барлаушы, жер қойнауының сырын өсімдік, шөптерден танып, білетін Қосым Пішенбаевты ерекше атауға болады. Ол 1866 жылы 22 жасында Поповқа алғашқы рет Майбұлақ деген жерден мыс кенін тауып береді. 1-2 жыл кейірінек, Қосымның Екібастұз көлі маңынан тас көмір кенін ашқаны белгілі. Алайда, ол кезде бұл ашылған көмір кеніне орыс кәсіпкерлерінің ешқайсысы мән бермейді. Өйткені, бұл жерге металлургиялық зауыт салатындай оның маңыңда мыс, не басқадай түсті металдар алуға болатын кеніштер әлі табылмаған еді.

1876 жылы Омбының әскери-топографиялық бөлімі Екібастұз көлінің жан-жағын топографиялық картаға түсіріп, оның күнбатыс жағынан, Қосым көмір кенін алғаш тапқан жерден, бірнеше шурфтар салды. Мұның бәрі бұл жерде тас көмір қорының барлығын анықтайды. Осы жұмыстардың нәтижесіңде Омбы округінің 1876 жылғы әскери картасыңда Екібастұз көлі маңында «Поповтың тас көмір кені» деген белгі түсіріледі.

Содан кейін, өткен ғасырдың 80-жылдарында Барнаул қаласындағы Алтайдың кен басқармасы Екібастұз көлі маңында тас көмір кенінің барлығын анықтау мақсатымен геологиялық барлау жұмыстарын жүргізеді.

Айта кететін бір жайт - «Екібастұз» атауының шығу тегі, оның күншығыс жағында жатқан тұзды көл ерте заманнан бері «Екібастұз» деп аталғаны архивтік документтерден белгілі. Осыған байланысты кейін бұл жерден табылған тас көмір кені де, оның жанына орнаған поселке мен қала да «Екібастұз» деп аталады.

Ал, «Екібастұз» атауының этимологиясына келсек, бұл атау үш компоненттен құралған: Екі-бас-тұз. Осы үш сөздің жасалуы аталмыш көлдің жоғарыдан қарағандағы жоспарында оның оңтүстік жағасы екі шетінен ұзара шығып, бас бейнелі деп айтарлықтай болуына байланысты сияқты. Соңдықтан да жергілікті халық көлге атау бергенде алдымен оның суының тұздылығын, сыртқы бейнесінің бір жағы көрер көзге екі басты болуын ескеріп «екі басты тұзды көл» деуі мүмкін деп жорамалдауға болады. Кейін соңғы екі сөздегі «ты», «ды» жұрнақтары айтыла келе түсіп қалып, «Екібастұз» аталуы-тілдегі занды құбылыс.

Екібастұз көміріне Кереку көпесі А.И. Деровтың назары ауып, ол 1893 жылы геологиялық шағын кен іздеу партиясын жібереді. Алайда, бұл барлау партиясы зерттеу жұмыстарын үстіртін жүргізгендіктен мұндағы көмірдің шаруашылыкқа тиімділігін анықтай алмайды. Бұл кезде транссібірлік теміржолдың құрылысы Омбыға таяп қалған еді. Сондықтан осы темір жол торабының Батыс Сібір учаскесін көмірмен қамтамасыз ету қажеттілігі туды. Өйткені, Оралдан көмір аз өңдірілсе, Кузбасстың көмірін пайдалану, жол қатынасының жоқтығынан, экономикалық тұрғыдан пайдасыз болатын. Осы жағдайларды және Екібастұздың транссібірлік магистральға таяулығын ескере келіп, Омбы темір жолы басқармасы мен Батыс Сібір тау-кен партиясы «Екібастұз көмірі кен зауыты жұмысына жарамсыз» деген Деровтың бұрынғы шешіміне қарамай, оған бұл жерде қайтадан барлау жұмыстарын жүргізуге кеңес береді. Осыған байланысты Деров Қосым Пішенбаевпен бірге 1895-жылдың көктемінде Екібастұз көлінің батыс жағынан барлау жұмыстарын жүргізіп, сапасы жақсы, кең ауқымды көмір қыртысын табады. Келесі жылы тау-кен инженері А.К. Мейстер, француз инженері барон Жюль де Кателин тиянақты барлау жұмыстарын жүргізіп, бұл жерде сапалы тас көмір қорының, оның ішіңде кокстеуге болатын көмірдің де барлығын анықтайды.

Екібастұз көмірінің шүбәсіз пайдалылығы туралы сөз кешікпей Омбыға ғана емес, Петербургке де мәлім болады. 1896 жылы Екібастұз мекеніне Ресейдің қатынас жолдар министрі князь М.И. Хилковтың өзі келіп, мұнда Сібір темір жолына қажетті көлемде арзан көмірді өндіруге болатыңдығына көзі жетеді. Осынан кейін Екібастұз көмірінің сапасына Оралдың, Петербургтың, Киевтің, Париждың және Бельгияның химиялық лабораториялары ғылыми талдау жасап, бұл жерде жақсы сортты тас көмірдің барлығын анықтайды.

Екібастұз көмірін өңдірудің тиімділігіне көзі анық жеткен Деров Киевтің капиталисі Л.И. Бродскиймен бірге 1899 жылы Ресей патшасынан «Воскресенск тау-кен өнеркәсібі» деген акционерлік қоғам құруға рұқсат алады. Қоғамның негізгі міндеті - Екібастұз көмірін Батыс Сібір темір жолы үшін өндіру болатын.

Воскресенск тау-кен өнеркәсібі қоғамы үш миллион сом қоры бар өзінің көлемі жағынан ХХ-ғасырдың басында Қазақстанда ғана емес, бүкіл Сібір өлкесіңде ең ірі тау-кен өндіріс орталығына айналды.

1899 жылдың соңына қарай акционерлік қоғам тау-кен зауыт өндірісі кәсіпорындарын орнықтыруға дайындық жұмыстарын негізінен аяқтап шықты. Екібастұзда тоғыз шахта және бір ашық шахта салыңды. Соңдай-ақ, қоғам Екібастұз көмірін пайдалана отырып, күміс пен мыс алатын қорытқыш зауытын орналастыру жөніңде көлемді жұмыстар жүргізді. Атап айтқаңда, 1900 жылдың көктемінен бастап, Екібастұз мекеніңдегі Қарабидайық көлінің жағасында ұзындығы 62, ені 18, биіктісі 8 метрлік болып салынған Вознесенск мыс қорытқыш зауыты іске қосылды. 1901 жылы зауытта 258 жұмысшы істеген, 5343 тонна кен өнделіп, одан 123 тонна мыс балқытылды. Бірақ, екі жыл өткеннен кейін зауыт өртеніп кетеді. Вознесенск зауыты Екібастұздан жақын дегені 7, алысы 95 шақырым қашықтықта орналасқан Көктас, Екітөбе, Күмістөбе, Елемес, Бала Қоянды, Жуалы, Жанғабыл, Сары адыр, Қазан ауыз сияқты рудниктердің мысын пайдаланған.

Акционерлік қоғам шахта, рудник және мыс қорытқыш зауытының құрылыстарымен қатар Қызылшырпы мекенінен (қазіргі Ақсу қаласы) Екібастұздағы Старовладимирск шахгасына дейін темір жол салу жұмысын жүзеге асырды. Бұл жол алты ай мерзім ішінде, 1899 жылы салынып бітті. Сонымен бірге Деров Қызылшырпыда кемежай салып, оған және жалпы Екібастұз - Қызылшырпы темір жолына да Воскресенск атын қояды. Ертістің Кереку өңіріндегі осы алғашқы темір жолдың құрамында 3 паровоз, 97 көмір тиейтін вагон, 8 платформа, 5 тауарлық жабық вагон және бір жолаушылар вагоны болды. 1900 жылы Воскресенск теміржолы бойымен 76 мьң тонна жүктасымалданьш, 12 мың жолаушы жол жүргені белгілі. Өңдірістің өнімдері (көмір, мыс, кокс) темір жол аркылы Воскресенск кемежайына жеткізіліп, оларды одан әрі Омбыға дейін кемемен тасуды Тюмень қаласының өнеркәсіпкерлері жүзеге асыратын.

ХХ-шы ғасырдың басында болған әлеуметтік-экономикалық дағдарыс Ресейді де қамтыды. Дағдарыс жылдарында (1900-1903 жж.) Ресейде үш мыңға жуық зауыттар мен фабрикалар жабылды. Олардың бір бөлігі Қазақстанға да жетті. Енді Екібастұз жұмысшыларының құрамыңда орыстар, украиңдар, татарлар, бір сөзбен айтқанда, Ресейдің 17 губерниясынан 5 мындай адам келді. Сол кездегі Екібастұз жұмысшыларының тең жартысы қазақтар болатын. Ал, бір мың адамға лайықталған Деровтың кәсіпорындарынан оларға жұмыс табудың өзі мүмкін емес еді.

Ескірген техника, жұмысшылардың ауыр еңбегі мен тұрмыс жағдайы Екібастұздың тау-кен зауыты өнеркәсібінің ғұмырын көп ұзартқан жоқ. 1901 жылдың өзіңде-ақ тау-кен ісі шығыннан шықпай, өндіріс тоқырай бастады. Өндірістік дағдарыс кезіндегі бұқаралық сипат алған жұмысшылар қозғалысы Екібастұз көшпілерінің сана-сезімдерін оятуға игі ықпалын тигізді. 1900-1903 жылдары ауыр тұрмыстан титықтаған жұмысшылар Екібастұзда бірнеше рет ереуілдер жасады. Онда олар жұмыс, тұрмыс жағдайларын жақсарту, еңбек ақыны көбейту талаптарын қойды.

Омбыдағы патша әкімшілігі патша үкіметінің алдына жұмысшылардың талабын қанағаттаңдыру жөңіңде бір неше рет ұсыныс жасады. Нәтижесінде патша үкіметі амалсыздан мемлекет қазынасынан 25,5 мың сом босатты. Сөйтіп, жұмысшылар ереуілі жеңіп шықты.

Сөйтсе де, 1903 жылы 15 тамызда Деровтың кәсіпорындарындағы барлық жұмыс тоқтатылып, шахталарға су жіберілді. Бұдан соң көп кешікпей Воскресенск тау-кен өнеркәсібі акционерлік қоғамы өз жұмысын мүлдем тоқтатқан еді.

Осыдан кейін Екібастұз көмірін шаруашылыққа пайдалану мақсатымен ағылшын капиталисі Лесли Уркарттың қатысуымен «Қырғыз (қазақ.- С.Ж.) тау-кен өнеркәсібі акционерлік қоғамы» құрылып, 1918 жыддың мамыр айына дейін жұмыс істеді.